Μαράκη Δέσποινα: Διαζευγμένα ζευγάρια με παιδιά. Η παρούσα «απουσία» άσκησης εξουσίας των παιδιών

Περιεχόμενα

Εισαγωγή1Οικογένεια στον ελλαδικό χώρο1Ελληνική νομοθεσία και μονογονεϊκή οικογένεια3Η θέση του παιδιού μετά το διαζύγιο στην Ελλάδα5Μετασχηματισμοί του διαζυγίου στην Ελλάδα7Το παράδειγμα δύο διαζευγμένων ζευγαριών με παιδιά8Η «απαστράπτουσα» οικογένεια της διαφήμισης11Το τρίπτυχο «γονείς – παιδιά – εγγόνια» και η αόρατη «τυραννία» των παιδιών13Το «προκατασκευασμένο» παιδί – Συμπεράσματα16Βιβλιογραφία18

 

1Εισαγωγή Έχουν περάσει πέντε χρόνια από το διαζύγιο του Νίκου με την Τάνια, ένα σχετικά«αναίμακτο» διαζύγιο, τόσο για τους ίδιους, όσο και για τον γιο τους Μανώλη που τότεήταν ενός έτους. Ίσως αυτή η μετάβαση να περνούσε σε εμένα απαρατήρητη, έναπεριστατικό όμως με έκανε να σταθώ και να προβληματιστώ όταν ο Μανώλης ήταν τριώνετών. Όλοι ισχυρίζονταν ότι ήταν ένα δύσκολο μωρό στο φαγητό. Ένα απόγευμαπροσπάθησα να πείσω τον μικρό Μανώλη να δεχτεί να φάει, με ανορθόδοξη μέθοδο γιατον πατέρα και την γιαγιά του, που πράγματι είχε επιτυχία. Αφού λοιπόν ο Μανώληςδέχτηκε να φάει και καθίσαμε στο δωμάτιο του για να παίξουμε, μου είπε «Δέσποινα, εσύμαμά». Αυτή η φράση του με έκανε να νιώσω κάποιου είδους πίεση και αναπόφευκτααναρωτήθηκα αν τελικά η άρνηση του Μανώλη για το φαγητό ήταν ένα μέσο άσκησηςεξουσίας από μέρους του και αν και η ίδια η φράση του ήταν αντίστοιχα ένας τρόποςάσκησης εξουσίας προς το μέρος μου, ώστε να εκπληρώσω τις ανάγκες και τις επιθυμίεςτου. Κάπου εκεί εντοπίζονται οι βαθύτερες ρίζες της μελέτης αυτής. Προσπαθώ μέσω τηςσυμμετοχικής παρατήρησης και της αναγωγής στα συμφραζόμενα, καθώς και την μελέτηστατιστικών στοιχείων, να διερευνήσω γενικότερες τάσεις στον ελλαδικό χώρο πουαφορούν διαζευγμένους γονείς με παιδιά και κυρίως τους τρόπους με τους οποίουςασκούν εξουσία μεταξύ τους οι διαζευγμένοι γονείς και τα συγγενικά τους δίκτυα μέσω τωνπαιδιών και επιπλέον τους τρόπους που τα παιδιά αυτά ασκούν εξουσία στον οικογενειακότους περίγυρο. Αυτή είναι η υπόθεσή μου ξεκινώντας να παρατηρώ δύο οικογένειεςδιαζευγμένων γονέων που ζουν στην Ελλάδα εν έτει 2012 και αυτή είναι η προσπάθεια τηςμελέτης μου στην παρούσα εργασία. Η ηλικία και των τεσσάρων γονέων που θαμελετήσω είναι μεταξύ 35 – 40 και οι ηλικίες των παιδιών μεταξύ 3 – 6. Μέσα από τηνκαθημερινότητά τους και τις μικρές αδρές λεπτομέρειες που συνήθως περνάνεαπαρατήρητες, θα προσπαθήσω να διακρίνω αυτό το διάχυτο, διαπλεκόμενο πλέγμαεξουσιών μεταξύ των γονέων και των παιδιών, με ιδιαίτερη έμφαση στην προσπάθεια ναεντοπίσω τον τρόπο που δέχεται και ασκεί εξουσία το παιδί μετά το διαζύγιο στοοικογενειακό του περιβάλλον. Θεωρητικό μου «όχημα» σε αυτό το εγχείρημα είναι ημετανεωτερική θεωρία περί εξουσίας και γνώσης, καθώς και θεωρίες περί της πολιτισμικήςκατασκευής των έμφυλω


ν σχέσεων.Οικογένεια στον ελλαδικό χώροΣτην Ελλάδα η οικογένεια αποτελεί κομβικής σημασίας μορφή κοινωνικότητας καιδιαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο, τόσο στο κοινωνικό σύνολο, όσο και στη ζωή τωνυποκειμένων. Αν ανατρέξουμε στην ιστορία της Δυτικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, θαδούμε ότι η οικογένεια όχι μόνο είναι παρούσα, σε γενικές γραμμές, ως πρωταρχικόμοντέλο στην οργάνωση της κοινωνικής ζωής, αλλά αποτελεί και το βασικό καμβά πάνωστον οποίο υφαίνονται οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις και ως εκ τούτου σχέσειςδύναμης και εξουσίας. Η έννοια της οικογένειας συνδέεται ιστορικά με αυτήν του γάμου(χωρίς όμως η σύνδεση αυτή να είναι απαραίτητη) και λανθασμένα ταυτίζεται με τονοικοκυριό, αφού αναφερόμαστε σε διαφορετικές κατηγορίες πραγμάτων. Το νοικοκυριό

2είναι μια οικονομική μονάδα, είναι το σύνολο των ατόμων που συγκατοικούν καισυντρώγουν, χωρίς αυτά να έχουν απαραίτητα συγγενικές σχέσεις μεταξύ τους. Ηκοινωνικοποίηση των μελών, η συνύπαρξη και η κάλυψη βασικών βιοτικών καισυναισθηματικών αναγκών, η αναπαραγωγική δραστηριότητα, η κατανάλωση στο πλαίσιοτης οικογένειας, εξαρτώνται από την ευρύτερη οργάνωση της κοινωνίας στην ιστορική τηςεξέλιξη.Η ελληνική οικογένεια, στις συνθήκες της ύστερης νεωτερικότητας, διαφοροποιείταιτόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενό της, με μετασχηματισμούς όπως το πέρασμααπό την εκτεταμένη στην πυρηνική οικογένεια, από αύταρκες οικονομικό σύστημα σεκαταναλωτικό σύστημα, καθώς και μετασχηματισμούς που αφορούν τη διαζευγμένη ήανασυγκροτημένη οικογένεια (πραγματοποίηση νέου γάμου μετά το διαζύγιο ή τη χηρεία),με κυρίαρχο το πέρασμα από την πυρηνική – συζυγική οικογένεια που περιλαμβάνει τουςσυζύγους και τα παιδιά τους (χωρίς να είναι απαραίτητη η ύπαρξη των παιδιών), στηνπυρηνική – μονογονεϊκή οικογένεια που περιλαμβάνει τον ένα γονέα και το/τα παιδί/ά.Οι μετασχηματισμοί αυτοί είναι απόρροια αλλαγών παγαιωμένων πρακτικών,νοηματοδοτήσεων, ταυτοτήτων, επιστημονικών προσεγγίσεων και ορίων, που αφορούνκοινωνικές και ηλικιακές ομάδες. Τόσο η αυξανόμενη διάσπαση της πυρηνικής – συζυγικήςοικογένειας (σε εθνικό και εθνο – τοπικό επίπεδο), όσο και η ραγδαία αύξηση τωνδιαζυγίων τα τελευταία χρόνια, οδηγούν στις μονογονεϊκές οικογένειες που απαντώνται όλοκαι πιο συχνά στη σύγχρονη κοινωνία. Μέσα στον σχηματισμό της μονογονεϊκήςοικογένειας στην Ελλάδα, τα παιδιά, σε μεγάλο βαθμό, ζουν καθημερινά με τον ένα γονέακαι βλέπουν τον άλλο περισσότερο ή λιγότερο τακτικά. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη χώραμας δεν έχει δοθεί ποτέ επιμέλεια και στους δύο γονείς, παρά το γεγονός ότι κάτι τέτοιοείναι εφικτό από νομικής πλευράς.Σύμφωνα με στατιστική ανάλυση της Νομολογίας του Πρωτοδικείου Αθηνών (γονικήμέριμνα, επιμέλεια και επικοινωνία παιδιών σε περίπτωση διαζυγίου) που αφορούσε όλεςτις αποφάσεις του έτους 2007 (απογραφή) του Πρωτοδικείου Αθηνών,

1

σχετικά με τηνδιαδικασία διατροφών και τυχαία δείγματα (μεγέθους 30) αποφάσεων ετών 1999 έως και2008 (εξαιρουμένου του 2007),

2

σε σύνολο αποφάσεων σχετικών με αιτήματα επιμέλειας,διατροφής, μετοίκησης, επικοινωνίας, γονικής μέριμνας και λοιπών λόγων, το μεγαλύτερο

1

Σε ημερίδα με θέμα «Η επιμέλεια των παιδιών στη διάσταση και το διαζύγιο», πουπραγματοποιήθηκε στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων το 2010,παρουσιάστηκε έρευνα σχετικά με ζητήματα γονικής μέριμνας και επιμέλειας παιδιώνσε περίπτωση διαζυγίου. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από τη ΜΚΟ ΓΟΝ.ΙΣ. (κατόπινάδειας του Πρωτοδικείου Αθηνών), με την επιστημονική συνδρομή των καθηγητώνΠανεπιστημίου Ι. Παραβάντη (επίκουρος καθηγητής στο τμήμα Διεθνών καιΕυρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά) και Δ. Παπαδοπούλου-Κλαμαρή(καθηγήτρια στο Τμήμα Νομικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών). Υπεύθυνη έρευνας, συλλογής και επεξεργασίας των στοιχείων ήταν ηδικηγόρος κα Ελένη Μητσοπούλου.

2

Στατιστικοί έλεγχοι έδειξαν ότι οι αποφάσεις του 2007 δεν παρουσιάζουν συστηματικέςαποκλίσεις από αυτές των άλλων ετών.

3ποσοστό ήταν αγωγές που κινούσαν οι γυναίκες (ποσοστά μεταξύ 75% - 97,6%), μεεξαίρεση τις αγωγές που αφορούσαν την επικοινωνία του γονέα με το/τα παιδί/ά, όπου τομεγαλύτερο ποσοστό κινούσαν οι άνδρες (ποσοστό 69,7%).

3

Επίσης αξίζει να τονισθεί ότιμέσα από αυτή την στατιστική έρευνα, φαίνεται ότι το μεγαλύτερο ποσοστό τωναποφάσεων που αφορούν την άσκηση επιμέλειας ανατίθεται στην μητέρα (ποσοστάμεταξύ 92% - 94%), κάτι που διαφαίνεται άλλωστε και από το παραπάνω ποσοστό πουαφορά την ρύθμιση της επικοινωνίας με το/τα παιδί/ά (το αίτημα της ρύθμισης τηςεπικοινωνίας από τον πατέρα αποκλείει το ενδεχόμενο της επιμέλειας του/των παιδιού/ώναπό τον ίδιο). Με βάση τα στατιστικά στοιχεία, συνάγεται το συμπέρασμα ότι η επιμέλειαδίδεται κατά κανόνα στη μητέρα, ο δε πατέρας εμφανίζεται να την διεκδικεί σπανιότατα,ενώ σε πολλές περιπτώσεις την παραχωρεί στην μητέρα. Η επιμέλεια ανατίθεται στηνμητέρα – όταν αυτή υποβάλλει σχετικό αίτημα – (ποσοστό 90,6%) ανεξάρτητα από τηνηλικία και το φύλο των παιδιών. Ο πατέρας, είτε δεν διεκδικεί την επιμέλεια, είτε φέρεται νασυμφωνεί στην ανάθεσή της, είτε έχει συναινέσει προηγουμένως στο ιδιωτικόσυμφωνητικό συναινετικού διαζυγίου. Σε ορισμένες περιπτώσεις (ποσοστό περίπου 10%)ο πατέρας ζητά από το δικαστήριο να ρυθμιστεί η επικοινωνία με το/τα παιδί/ά του. Άλλοαξιοσημείωτο συμπέρασμα από την παραπάνω στατιστική ανάλυση, είναι ότι οι δικαστικέςαποφάσεις εκδίδονται σχεδόν πάντα κατόπιν αγωγής της μητέρας (ποσοστό 89,42%) καιαφορούν κυρίως την διατροφή και όχι την επιμέλεια των παιδιών (ποσοστό 97,6% τωναιτημάτων των γυναικών). Τα συμπεράσματα της έρευνας καταλήγουν ότι στην Ελλάδαεφαρμόζεται μόνο το σύστημα της αποκλειστικής επιμέλειας των τέκνων, δηλαδή ηεπιμέλεια ανατίθεται αποκλειστικά σε έναν μόνο γονέα. Στα εν λόγω αποτελέσματα δενεμφανίστηκε καμία απόφαση δικαστηρίου, που να επιδικάζει κοινή επιμέλεια στους δύογονείς, ενώ νομικά υπάρχει αυτή η δυνατότητα.

4

Ελληνική νομοθεσία και μονογονεϊκή οικογένειαΣχετικά με τη γονική μέριμνα και επιμέλεια, η ελληνική νομοθεσία προβλέπει ηγονική μέριμνα να είναι καθήκον και δικαίωμα και των δύο γονέων (ΑΚ, άρθρο 1510) καιπεριλαμβάνει την εκπροσώπηση, διαχείριση, αλλά και επιμέλεια του τέκνου. Μέρος τηςγονικής μέριμνας είναι η επιμέλεια (ΑΚ, άρθρο 1518) η οποία περιλαμβάνει τα

3

ΑΙΤΗΜΑ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΑΝΔΡΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑΔιατροφή 1.494 35 (2.4%) 1.452 (97.6%)Επιμέλεια 923 83 (9.1%) 834 (90.6%)Επικοινωνία 123 85 (69.7%) 31 (25.4%)Γονική μέριμνα 73 14 (19.4%) 54 (75.0%)Μετοίκηση 39 3 (7.9%) 35 (92.1%)Άλλο 44 9 (20.5%) 34 (77.3%)

4

Η άσκηση επιμέλειας και από τους δύο γονείς αποτελεί μία βασική παιδοκεντρική αρχήτου Αστικού Κώδικα, πρακτική εφαρμογή της ισότητας των γονέων και κατά συνέπειατων φύλων, καθώς και προβλεπόμενο δικαίωμα του παιδιού από τη Διεθνή Σύμβασηγια τα δικαιώματα του παιδιού από τον ΟΗΕ.

4σημαντικότερα στοιχεία του βίου ενός παιδιού, όπως η διαμονή, η εκπαίδευση, ηκαθημερινή φροντίδα. Μετά τη διάσπαση της έγγαμης συμβίωσης, η επιμέλεια (ΑΚ, άρθρο1513), ανατίθεται αποκλειστικά στον ένα γονέα, εκτός αν οι δύο συμφωνήσουν να τηνασκούν από κοινού, ή αν το Δικαστήριο αποφασίσει να κατανείμει διαφορετικά τη γονικήμέριμνα. Κριτήριο για την ανάθεση της επιμέλειας με βάση το Αστικό Ελληνικό Δίκαιο, είναιόχι το φύλο του γονέα, αλλά η καταλληλότητα του και το συμφέρον του τέκνου όπως αυτόορίζεται από τον ισχύοντα νόμο. Για το ζήτημα της γονικής μέριμνας των παιδιών σεπερίπτωση διαζυγίου η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει συγκεντρώσει τη νομοθεσία των κρατώνμελών της. Σε σχετικό απόσπασμα κειμένου από τον ιστότοπο της Ευρωπαϊκής Ένωσηςαναφέρεται ότι όλα τα παιδιά χρειάζονται προσοχή και φροντίδα. Στις περισσότερεςπεριπτώσεις, υπεύθυνοι για αυτό είναι οι γονείς των παιδιών. Αυτό είναι και ο λόγος για τονοποίο χρησιμοποιείται ο όρος «γονική μέριμνα», για να περιγραφούν τα καθήκοντα και ταδικαιώματα που συνδέονται με τη φροντίδα του/των παιδιού/ών. Εντούτοις, σε περίπτωσηδιαζυγίου ή χωρισμού των γονέων, παρουσιάζεται η ανάγκη να αποφασιστεί πώς θαασκηθεί η ευθύνη αυτή στο μέλλον. Οι γονείς μπορεί να αποφασίσουν ότι το παιδί θα ζειεναλλάξ και με τους δύο γονείς ή με ένα μόνο γονέα. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση, οάλλος γονέας έχει συνήθως το δικαίωμα να επισκέπτεται το παιδί σε ορισμένα χρονικάδιαστήματα. Οι γονείς μπορούν να αποφασίσουν αυτά τα θέματα με αμοιβαία συμφωνία ήμε προσφυγή στο δικαστήριο. Το δικαστήριο στο οποίο παραπέμπεται το θέμα αποφασίζειποιός γονέας θα ασκεί το δικαίωμα επιμέλειας του παιδιού. Ο γονέας στον οποίο έχειανατεθεί η επιμέλεια αποφασίζει, μεταξύ άλλων, πού θα ζει το παιδί. Το δικαστήριο μπορεί να αναθέσει την επιμέλεια του παιδιού και στους δύο γονείς (κοινή επιμέλεια) ή σε έναναπό τους δύο (αποκλειστική επιμέλεια). Αν η επιμέλεια ανατεθεί αποκλειστικά σε ένανγονέα, συνήθως παρέχεται στον άλλο γονέα το δικαίωμα να βλέπει το παιδί κατά τηδιάρκεια ορισμένων περιόδων (δικαίωμα επικοινωνίας ή επίσκεψης).

5

Σύμφωνα με έκθεση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας (1989), ως μονογονεϊκήοικογένεια ορίζεται η οικογένεια στην οποία ένας γονέας χωρίς σύζυγο ή σύντροφο, αλλάίσως μαζί με άλλα άτομα (όπως η περίπτωση της συμβίωσης στο ίδιο νοικοκυριόπαππούδων/γιαγιάδων), ζει με ένα τουλάχιστον ανύπαντρο παιδί που εξαρτάται άμεσααπό αυτόν. Ο ορισμός δηλαδή συνοψίζει ότι η μονογονεϊκή οικογένεια αποτελείται από έναμόνο γονέα, μητέρα ή πατέρα, η/ο οποία/ος αναλαμβάνει τη φροντίδα και τη φύλαξη τωνεξαρτώμενων παιδιών της/του μέχρι την ηλικία της ανεξαρτητοποίησης τους.

6

Διεθνώς δενυπάρχει ένας κοινά αποδεκτός ορισμός της μονογονεϊκότητας. Ο ορισμός που δίνει κάθεχώρα για την μονογονεϊκή οικογένεια και το τί περιλαμβάνει, εξαρτάται από την οπτική υπότην οποία περιγράφεται (κοινωνική, ψυχολογική, οικονομική, κλπ.). Γενικεύοντας, στιςπεριπτώσεις όπου υπάρχει μόνο ένας γονέας για το παιδί, δηλαδή όταν ο άλλος γονέαςδεν αναγνώρισε το παιδί ή έχει αποβιώσει, μπορούμε να μιλάμε για μονογονεϊκήοικογένεια. Ο όρος «μονογονεϊκή οικογένεια» όπως έχει έχει διαμορφωθεί, έχει δεχτεί κριτική επειδή τονίζει μόνο ένα μέρος αυτού του οικογενειακού μορφώματος, χωρίς ναπεριλαμβάνει τον γονέα και τους συγγενείς από την πλευρά του, που δεν είναι μέλη τουμονογονεϊκού νοικοκυριού, αλλά αποτελούν μέρος της αναδιαρθρωμένης οικογένειας. Στις

5

Το πλήρες κέιμενο βρίσκεται στο σύνδεσμοhttp://ec.europa.eu/civiljustice/parental_resp/parental_resp_gen_el.htm

6

«Ανεξαρτητοποίηση» ορίζεται η οικονομική ανεξαρτητοποίηση, δηλαδή, η φάση κατάτην οποία τα παιδιά αρχίζουν να εργάζονται - ηλικίας μέχρι 25 ετών.

5περιπτώσεις διαζευγμένων γονέων ή παιδιών εκτός γάμου, τα παιδιά συνηθίζεται να έχουνδύο οικογένειες, μία με τον πατέρα και μία με την μητέρα (οικογενειακές σχέσεις με δύογονείς σε διαφορετικά σπίτια). Εκτός από την περίπτωση θανάτου του ένα γονέα, με τιςνέες ιατρικές μεθόδους τεχνιτής γονιμοποίησης (σπερματέγχυση, εξωσωματικήγονιμοποίηση, εμβρυομεταφορά, ενδοσαλπιγγική μεταφορά γαμετών, μεταφορά εμβρύωνστη γυναικεία κοιλότητα κατά το στάδιο της βλαστοκύστης, παρένθετη μητρότητα, κλπ.),καθώς

και τις νομικές και κοινωνικές εξελίξεις, ένας άντρας ή μια γυναίκαμπορεί να επιλέξει να αναλάβει την γέννηση και την ανατροφή ενός παιδιού χωρίς τηνσυμμετοχή του άλλου γονέα. Για να αποφευχθούν παραλείψεις και κωλύματα πουπροκύπτουν από ορισμούς της μονογονεϊκής οικογένειας, έχουν προταθεί αντίστοιχα οιόροι «δυαδική μονογονεϊκή οικογένεια» (double single – parent family, Sager et al., 1983)ή διπυρηνική οικογένεια (binuclear family, Αhrons, 1980).Η θέση του παιδιού μετά το διαζύγιο στην Ελλάδα Από την οπτική του δικαίου, το παιδί φέρεται να είναι στο επίκεντρο μίας οικονομικήςδιαμάχης, αφού οι δίκες κατά συντριπτικό ποσοστό, άνω του 90%, αφορούνθέματα διατροφής. Ενώ η επιμέλειά του φέρεται προκαθορισμένη πάντοτε στη μητέρα, οπατέρας περιορίζεται στο ρόλο του «επισκέπτη». Μέσα σε αυτό το νομικό πλαίσιο, σεσυνδυασμό με τις επικρατούσες νόρμες της εποχής, που φυσικοποιούν την ανάθεση τηςεπιμέλειας στην μητέρα-τροφό, συχνά εκδηλώνεται πλήθος εντάσεων και όπως είναιαναμενόμενο, ένα εκτενές και διάχυτο πλέγμα εξουσιών μεταξύ των πρώην συζύγων καικατ’ επέκταση των εγγύτερων συγγενών. Οι διαζευγμένοι γονείς και τα αντίστοιχασυγγενικά τους πλέγματα, βιώνοντας την εποχή της ατομικότητας (individuality), τηςαυτοτέλειας δηλαδή του ανθρώπου σαν προσωπικότητα – αντικαθιστώντας τον αρνητικάφορτισμένο όρο του ατομικισμού-ιντιβιντουαλισμού (individualism), (Morgan Jr. G., 1942) –βρίσκονται σε μία διαρκή προσπάθεια εγκόλπωσης του παιδιού, σαν έμμεση απόδειξη τηςδικής τους ολότητας και αυτοτέλειας. Το παιδί γίνεται δηλαδή ένα πρόσφορο έδαφοςάσκησης εξουσίας και από τις δύο πλευρές, θεωρώντας το κατά κάποιο τρόποδικαιωματικό και φυσικό κτήμα τους, σαν μία έμβια προέκταση της προσωπικότητάς τους. Ένα καθημερινό παράδειγμα αυτού του φαινομένου είναι η πρόσαψη των αρνητικώνστοιχείων του χαρακτήρα αλλά και των αρνητικών φυσικών-βιολογικών χαρακτηριστικώντου παιδιού στον γονέα του αντίθετου φύλου, σε αντιδιαστολή με τον ισχυρισμόκληρονόμησης των θετικών από τον/την ίδιο/α. Αξίζει εδώ να δούμε ότι τα στοιχεία τουχαρακτήρα του παιδιού, θετικά ή αρνητικά ιδωμένα, θεωρούνται κομμάτια κληροδότησηςτων γονέων, χωρίς να αφήνεται θεωρητικά χώρος στη αυτονόμηση και την ιδιαιτερότητατης προσωπικότητας και της ατομικότητάς του.Η παρουσία του παιδιού φαίνεται να νοείται αυτονόητη, κρυμμένη πίσω από τη σκιάτων γονέων, ουδετεροποιημένη, προσλαμβάνοντας το παιδί ως παθητικά υφιστάμενο στιςεπικρατούσες κοινωνικές και ενδοοικογενειακές συνθήκες. Το παιδί έτσι κατά μία έννοιατίθεται υπεράνω του κοινωνικού και οικογενειακού πλαισίου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότιθυματοποιείται, από την άποψη ότι παραγκωνίζονται οι στρατηγικές διαχείρισης καιαντίστασης που αναπτύσσονται από το ίδιο το παιδί και ακόμα περισσότερο μένουναθέατες οι μορφές εξουσίας που ασκεί το ίδιο το παιδί στο αναδιαρθρωμένο οικογενειακόπεριβάλλον του, αποτελώντας ενεργό υποκείμενο στην διαμόρφωση του πλέγματος

6εξουσίας στα πλαίσια της οικογένειας, σε μία ανοικτή συνομιλία με το ευρύτερο κοινωνικόπλαίσιο. Είναι γνωστό ότι υπάρχει μία διαρκής διαντίδραση μεταξύ του ατόμου και τουκοινωνικού συνόλου, μια επιτελεστική διαδικασία που δεν θα μπορούσε να χρήσει αμέτοχοτο ρόλο των παιδιών. Όπως γνωρίζουμε και από τον Μ. Foucault, η εξουσία πρέπει νααναλύεται ως δίκτυο (1987). Τα άτομα μονίμως υφίστανται και την ίδια στιγμή ασκούνεξουσία. Δεν αποτελούν ποτέ ένα ακίνητο στόχο μιας διακριτής και συγκεντρωμένηςεξουσίας, αντιθέτως αποτελούν τους διαύλους δικτύωσης και εξάπλωσής της. Με άλλαλόγια, η εξουσία διαμετακομίζεται μέσω των ατόμων, δεν ασκείται από κάποιο διακριτό«κέντρο» επ' αυτών. Το άτομο είναι ένα αποτέλεσμα της εξουσίας καιπαράλληλα ένας δίαυλός της: η εξουσία διακινείται διαμέσου του ατόμου το οποίο έχεισφυρηλατηθεί από την εξουσία που του ασκείται. Όπως αναφέρει και η Δ.Μαρυνιώτη, το παιδί σήμερα μέσω της ανοιχτής πρόσβασηςστην πληροφορία και κατά συνέπεια το άνοιγμα στην γνώση εκτός των ορίων τουοικογενειακού χώρου, καθώς και μέσω της κατανάλωσης που πολλές φορέςχρησιμοποιείται σαν μέσο διεκδίκησης της κοινωνικής και έμφυλης ταυτότητάς του,αντιστέκεται στην εξουσία των γονέων και ταυτόχρονα αντιστρέφει τους ρόλους εξουσίας(2003). Γίνεται το ίδιο φορέας άσκησης εξουσίας που επιβάλλει την βούληση και τηνεπιθυμία του με τρόπο σχεδόν αδιόρατο (αδιόρατο διότι ως τέτοιος εκλαμβάνεται απότον κοινωνικό περίγυρο). Γίνεται κατανοητό με τους φουκωϊκούς όρους, ότι το παιδί δέχεταιαλλά και ασκεί παράλληλα εξουσία, σαν ένα αναπόσπαστο γρανάζι της, από τη στιγμή πουη εξουσία διαχέεται μέσω των κοινωνικών σχέσεων. Ακόμα πιο συγκεκριμένα, το παιδί σεένα διαζευγμένο ζευγάρι θα μπορούσαμε να πούμε ότι μοιάζει με ένα τεντωμένο σχοινί μετο οποίο μάχονται οι δύο «αντίπαλες» πλευρές στις άκρες του. Χωρίς το σχοινί, αυτή ημορφή αντιπαλότητας δεν υφίσταται. Οι πρώην σύζυγοι και αντίστοιχα το οικογενειακόπεριβάλλον από την πλευρά του καθενός, ανταγωνίζονται μεταξύ τους, με μικρή συνείδησητου κατά πόσο μπορεί ένα παιδί να αντιληφθεί αυτή την πάλη ανταγωνισμού μεταξύ τουςκαι να την εκμεταλλευτεί προς όφελός του. Η μορφή εξουσίας που ασκείται από το παιδί,αντιστοιχισμένη και αναδιαμορφωμένη κατά πλευρά και κατά περίσταση, παίρνειδιαφορετικές μορφές που συχνά αντικατοπτρίζονται στην διεκδίκηση – με έμμεσο ή άμεσοτρόπο – υλικών αγαθών, υπηρεσιών, παράβλεψη της επιβολής πειθαρχίας του εκάστοτεγονέα που μπορεί να φτάσει μέχρι και την άσκηση ψυχολογικής βίας ασυνείδητα απόπλευράς του παιδιού. Τόσο οι επιθετικές αντιδράσεις του παιδιού, όπως ο θυμός και ηάρνηση, όσο και οι παθητικές, όπως η ενοχή και η ντροπή, ασκούν εξουσία στους γονείς. Ίσως μάλιστα θα μπορούσαμε να πούμε ότι όσο πιο παθητική η ενέργεια του παιδιού,τόσο πιο ισχυρή και ανεμπόδιστη η εξουσία που δύναται να ασκήσει. Όσο λιγότεροαισθητή είναι η «επίθεση», τόσο πιο χαλαρή είναι η αντίσταση που της προβάλλεται.

7Μετασχηματισμοί του διαζυγίου στην ΕλλάδαΤα τελευταία χρόνια ο αριθμός των διαζυγίων και αντίστοιχα ο αριθμός τωνμονογονεϊκών οικογενειών αυξάνεται σε διεθνή κλίμακα. Η επικρατούσα άποψη για τοδιαζύγιο γενικότερα, είναι ότι πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σύνθετο κοινωνικό και ατομικόφαινόμενο, το οποίο επιφέρει πολλαπλές αλλαγές στην οργανωτική δομή, στη λειτουργίακαι στις σχέσεις μεταξύ των μελών της. Ψυχολόγοι ερευνητές επισημαίνουν ότι ενώ τοδιαζύγιο νομικά ορίζεται ως το τέλος του γάμου, δεν συνεπάγεται κατ᾽επέκταση και τηνδιάλυση της οικογένειας, δεδομένου ότι η ψυχική επαφή εξακολουθεί να υφίσταται και νασυνδέει τα μέλη της, υπό διαφορετικές πλέον συνθήκες (Guttman, 1993,Hetherington&Clingempeel, 1992, Whiteside&Becker, 2000). Στην Ελλάδα, μια πρώτημεγάλη αύξηση του αριθμού των διαζυγίων σημειώνεται το 1980, με την εφαρμογή τουΝ.868/1979, που αφορά το «αυτόματο διαζύγιο». Η επόμενη μεγάλη αύξηση του αριθμούτων διαζυγίων, παρατηρείται το 1984 με την ψήφιση του Νέου Οικογενειακού Δικαίου καιτη δυνατότητα έκδοσης συναινετικού διαζυγίου.

7

Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία τηςΕθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας,

8

τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στην Ελλάδα, σταθερήαύξηση της συχνότητας των διαζυγίων. Αυτό το γεγονός καταδεικνύει ότι το φαινόμενο τουδιαζυγίου αποτελεί μια πραγματικότητα που γίνεται όλο και περισσότερο αντιληπτή,στατιστικά και κοινωνικά. Εντυπωσιακό είναι το δημογραφικό στοιχείο, σύμφωνα με τοοποίο, ο αριθμός των διαζυγίων στην Ελλάδα διπλασιάστηκε από το 1980 (6.684) έως το2006 (13.218) (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Αντίστοιχα, ενώ ο αριθμός των παιδιών πουζουν και μεγαλώνουν με ένα γονέα το 1980 ήταν 3.374, το 2006 ο αριθμός των παιδιώνπου βίωσαν τη μετάβαση από την πυρηνική οικογένεια στη μονογονεϊκή τετραπλασιάστηκεσε 13.847 (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία). Αν ληφθεί υπόψιν και ο αριθμός των παιδιώνπου προέρχονται από χωρισμένους γονείς, που όμως δεν έχουν πάρει διαζύγιο,αντιλαμβανόμαστε ότι ο αριθμός των παιδιών που βιώνουν αυτή την μετάβαση στηνμονογονεϊκότητα είναι μεγαλύτερος από αυτόν που καταγράφεται επίσημα.

7

Κοινή αίτηση των συζύγων για διαζύγιο που βασίζεται στην κοινή τους παραδοχή γιατον κλονισμό της σχέσης και στη συμφωνία για τη λύση της έγγαμης συμβίωσής τους,χωρίς να υπάρχει αναγκαιότητα εξακρίβωσης της υπαιτιότητας. Κατά συνέπεια, τοσυναινετικό διαζύγιο συντελεί στην καταπολέμηση του κοινωνικού στίγματος και στηνπροοδευτική αλλαγή των στάσεων και των κοινωνικών αξιών για το διαζύγιο. Ενδεικτικόείναι το γεγονός ότι μετά την ισχύ του νέου οικογενειακού δικαίου, το συναινετικόδιαζύγιο αποτελεί τον κυρίαρχο λόγο διαζυγίου στην Ελλάδα. Σύμφωνα με το νέοοικογενειακό δίκαιο, η έκδοση συναινετικού διαζυγίου προβλέπεται υπό τηνπροϋπόθεση ότι ο γάμος έχει διαρκέσει τουλάχιστον έναν χρόνο πριν από τηνκατάθεση αίτησης διαζυγίου, οι δύο σύζυγοι συμφωνούν να λύσουν τον γάμο τους σεδύο συνεδριάσεις του δικαστηρίου που απέχουν μεταξύ τους τουλάχιστον έξι μήνες καιστην περίπτωση που εμπλέκονται ανήλικα παιδιά, να υπάρξει απαραιτήτως έγγραφησυμφωνία μεταξύ των πρώην συζύγων σε θέματα επιμέλειας και επικοινωνίας προςαυτά.

8

http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE

8Το παράδειγμα δύο διαζευγμένων ζευγαριών με παιδιάΟι οικογένειες διαζευγμένων γονέων με τις οποίες ασχολούμαι, προέρχονται απόδύο διαφορετικά είδη διαζυγίων. Η μία από συναινετικό διαζύγιο και η άλλη από διαζύγιοκατ’ αντιδικία. Και στις δύο έχει ορισθεί η ανάθεση της γονικής μέριμνας στον ένα από τουςδύο γονείς και συγκεκριμένα στην μητέρα. Η γονική μέριμνα φαίνεται να ταυτίζεται κατάκύριο λόγο με την καθημερινή φροντίδα του/των παιδιού/ών, καθώς και η φροντίδαφαίνεται να ταυτίζεται με την μητέρα και γενικότερα το γυναικείο φύλο. Τα στερεότυπαγύρω από το ανδρικό και το γυναικείο φύλο, παρουσιάζουν αντοχή ή και αδράνεια στηναλλαγή και σε πολλές περιπτώσεις είναι αποδεκτά από πολλά άτομα ανεξαρτήτως φύλου,ηλικίας και μορφωτικού επιπέδου. Εξετάζοντας κείμενα όπως αυτά της Rosaldo (1974), τηςChodorow (1978)

,

και της Ortner (1994)

,

καθώς και της οικονομικής ιστορίας της Ευρώπηςαπό τον 18ο αιώνα έως και σήμερα, γίνεται κατανοητό ότι ταύτιση της μητέρας με τηνφροντίδα και την ανατροφή του παιδιού, είναι μία βαθιά ενσταλαγμένη νόρμα, που ταυτίζειτην γυναίκα – μητέρα με τον οικιακό – ιδιωτικό χώρο και κατά συνέπεια με τα παιδιά πουεπίσης ταυτίζονται με τον οίκο.

9

Ο Νίκος και η Τάνια έχουν συναινετικό διαζύγιο και έχουν ρυθμίσει την επιμέλεια καιτην επικοινωνία του Νίκου με τον γιο τους Μανώλη, όσο και την διατροφή. Ο Νίκος είναιπρόθυμος τόσο στο θέμα της επικοινωνίας όσο και στο θέμα της διατροφής. Παίρνειτακτικά τον γιο τους για διανυκτέρευση στα πλαίσια που έχει οριστεί από την δικαστικήαπόφαση, καθώς και μετά από άτυπες προφορικές συνεννοήσεις με την Τάνια. Κομβικόσημείο σε αυτή την τακτική επαφή που διατηρεί ο Νίκος με τον γιο του, αποτελεί τογεγονός ότι διαμένει στο ίδιο οίκημα με τους γονείς του. Νιώθει ασφαλής ότι ο γιος τουφροντίζεται σωστά από την μητέρα του, η οποία έχει μεγαλώσει ήδη δύο παιδιά και έχειεργαστεί επί σειρά ετών σαν βρεφονηπιοκόμος. Η εργασία του Νίκου απαιτεί τακτικάταξίδια εντός και εκτός έδρας, κάτι που αναπόφευκτα με έκανε να αναρωτηθώ αν θαεξακολουθούσε να έχει τόσο τακτική επαφή με τον γιο του σε περίπτωση που δεν διέμενεστο ίδιο οίκημα με τους γονείς του ή αντίστοιχα με μία νέα σύντροφο.Η Ελίνα και ο Λευτέρης έχουν διαζύγιο κατ’ αντιδικία. Η δικαστική διαμάχη ξεκίνησεαπό τον Λευτέρη που αρχικά εγκατέλειψε την συζυγική στέγη μετά την γέννηση τουδεύτερου παιδιού τους, επιστρέφοντας στο πατρικό του και στην συνέχεια κινήθηκε νομικάεναντίον της Ελίνας, ζητώντας την επιμέλεια των δύο τους γιών, Αντώνη και Χάρη. Και οΛευτέρης όπως και ο Νίκος, διαμένει στο ίδιο οίκημα με τους γονείς του και ένα από τα

9

Εξετάζοντας τις τάσεις στην ανάθεση της επιμέλειας στην Αμερική και την Βρετανία,τον 18ο και 19ο αιώνα η πλειοψηφία των δικαστικών αποφάσεων ανέθετε την επιμέλειαστον πατέρα. Η αιτιολογία για αυτή την τάση ήταν ότι ο πατέρας είναι πιο ικανός ναεξασφαλίσει τις οικονομικές ανάγκες του/των παιδιού/ών. Η τάση αυτή άλλαξε από τον20ο αιώνα και έπειτα. Η βάση για αυτή την αλλαγή ήταν μία στροφή της τότε κυρίαρχηςπεποίθησης, σύμφωνα με την οποία ο πατέρας ξοδεύει λιγότερο χρόνο για τηνανατροφή του/των παιδιού/ών του, ώστε να εξασφαλίσει το εισόδημα του νοικοκυριού. Έτσι θεωρήθηκε ορθότερο για το συμφέρον του/των παιδιού/ών να αναλαμβάνεικυρίως η μητέρα την επιμέλεια και αντίστοιχα ο πατέρας να εξασφαλίζει τις οικονομικέςτου/τους ανάγκες μέσω της διατροφής (Teyber, 2001). Συμπερασματικά οι τάσεις αυτέςπηγάζουν από την σύνδεση του ανδρικού φύλου με το οικονομικό κεφάλαιο και τουγυναικείου με το συμβολικό κεφάλαιο (Bourdieu, 2002).

9επιχειρήματά του για να λάβει την επιμέλεια των δύο παιδιών, ήταν η φροντίδα τους απότην μητέρα του (μητέρα τριών παιδιών αντίστοιχα) και πιθανόν μιας οικιακής βοηθούεπιπρόσθετα. Μετά από την εκδίκαση της υπόθεσης, με απόφαση δικαστηρίου η επιμέλειαπέρασε στην Ελίνα και αντίστοιχα ορίστηκε η διατροφή και η επικοινωνία από τον Λευτέρηπρος τα παιδιά του. Αν και κανείς θα περίμενε από ένα γονέα που έχει ζητήσει τηνεπιμέλεια των παιδιών του, να έχει συχνή επαφή μαζί τους, ο Λευτέρης για ένα χρόνο είχεεπικοινωνία μόνο με τον μεγαλύτερο γιό του Αντώνη και πλέον έχει επικοινωνία και με ταδύο παιδιά, σε άτακτες και σχετικά μεγάλες σε απόσταση χρονικές περιόδους και συνήθωςγια μικρό χρονικό διάστημα. Είναι δε συχνό το φαινόμενο να νιώθει αμηχανία και να μηνξέρει πώς να διαχειριστεί τα παιδιά σε περιπτώσεις που είναι ανήσυχα ή κλαίνε,προστρέχοντας στην Ελίνα είτε για να μιλήσει μαζί τους, είτε για να επιστρέψει τα παιδιάστο σπίτι της όπου διαμένουν.Παρά τις διαφορές που παρουσιάζουν αυτά τα δύο διαζευγμένα ζευγάρια από τιςσύντομες αναφορές σε αυτά, σημειώνουν κάποια κοινά σημεία όπως για παράδειγμα τοοικονομικό ζήτημα. Λέγοντας οικονομικό ζήτημα αναφέρομαι τόσο στην διατροφή προς ταπαιδιά, όσο και στην προσπάθεια κάλυψης αναγκών – βιοτικών και μη – από τον γονέαπου δεν έχει την επιμέλεια. Και οι δύο γονείς που δεν διαμένουν στην ίδια στέγη με ταπαιδιά τους, επενδύουν ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος χρημάτων, ώστε να μπορούννα καλύψουν όσο το δυνατόν περισσότερο τις ανάγκες των παιδιών τους, κατά τοδιάστημα που αυτά θα βρίσκονται προσωρινά στον τόπο διαμονής τους. Θα μπορούσαμενα πούμε ότι κυριολεκτικά έχει διαμορφωθεί ένας διττός καταναλωτισμός γύρω από ταπρόσωπα των παιδιών, κάτι που συχνά μέσα από τον άτυπο ανταγωνισμό τωνδιαζευγμένων γονέων αποτελεί και ένα ασυνείδητο τρόπο επιβολής εξουσίας από μέρουςτων παιδιών. Είναι συχνή η προβολή επιχειρημάτων από τα παιδιά για ναπροσανατολίσουν τις καταναλωτικές επιλογές του εκάστοτε γονέα, αντιπαραβάλλοντάς τονμε τον άλλο. Φράσεις όπως «Η μαμά θα μου το έπαιρνε αυτό», «Αυτό το έχω στο σπίτι τουμπαμπά», ασκούν πίεση στους γονείς λόγω της σύγκρισης που υφίστανται καιεπιπρόσθετα λόγω των επικείμενων αντιδράσεων των παιδιών στην τελική επιλογή τους.Είναι αξιοσημείωτο το ότι, ενώ οι γονείς που έχουν στερηθεί την επιμέλεια τωνπαιδιών τους έχουν διαμορφώσει ένα περιβάλλον μέσα στο οποίο μπορούν να ενταχθούντα παιδιά, αντίστοιχο με αυτό στο οποίο ζουν καθημερινά, εντούτοις δεν έχουν επιλέξει τηνκοινή επιμέλεια, η οποία, αν εξαιρέσουμε το νομικό πλαίσιο, λίγο διαφέρει από τηνκαθημερινότητα που βιώνουν τα παιδιά. Σε συζήτηση που είχαμε με την Ελίνα, αν είχεσκεφτεί την κοινή επιμέλεια για τα παιδιά, ανέφερε ότι κάτι τέτοιο δεν θα ήταν εφικτό με τιςμετακινήσεις των παιδιών ανάμεσα σε δύο σπίτια χωρίς να έχουν σταθερή βάση. Σεαντίστοιχη συζήτηση με τον Νίκο, απέρριψε από την αρχή την ιδέα της κοινής επιμέλειαςκαι ανέφερε τόσο ο ίδιος, όσο και η μητέρα του, ότι σκοπεύει να αναλάβει την επιμέλεια τουΜανώλη μετά την ενηλικίωση του, εφόσον είναι κάτι που θέλει ο ίδιος ο Μανώλης. Δενδιεκδίκησε την επιμέλεια του Μανώλη από την αρχή για να επισπεύσει την διαδικασία τουδιαζυγίου και «Για το παιδί», όπως είπε. Αν θεωρήσουμε το σπίτι του γονέα όπου έχειλάβει την επιμέλεια και στο οποίο διαμένουν ως μόνιμη κατοικία, τότε το σπίτι του γονέαπου στερείται της επιμέλειας είναι η «εξοχική» κατοικία. Και στην «εξοχική» κατοικία πουδεν επιφορτίζεται με τις καθημερινές οικονομικές υποχρεώσεις των παιδιών, τα περιθώριακατανάλωσης και οικονομικού ανταγωνισμού διευρύνονται. Διακρίνουμε έτσι τηνμικροφυσική της εξουσίας (Foucault, 1976) που με μορφή στρατηγικών (ανταγωνισμούτων διαζευγμένων γονέων στην προκειμένη περίπτωση) καθιστά δυνατή την πολιτική

10επένδυση του σώματος των παιδιών, μέσα από την οικονομική τους «χρησιμοποίηση».Μία εξουσία που δεν κατέχεται από γονείς και παιδιά, αλλά ασκείται, ανανεώνοντας καιανατρέποντας διαρκώς το ρόλο των υποκειμένων που κυριαρχούν και κυριαρχούνται. Στοσπίτι όπου διαμένει ο Νίκος, υπάρχει ένα παιδικό δωμάτιο διαμορφωμένο για τον Μανώλη,τρεις ντουλάπες με παιδικό ρουχισμό, υποδήματα και φυσικά πλήθος παιχνιδιών. Θεωρώχαρακτηριστικό και αρκετά διαφωτιστικό για το πώς χρησιμοποιείται το σώμα του παιδιούμέσα από οικονομικούς τρόπους εξουσιαστικά προς τον/την πρώην σύζυγο και,αντίστοιχα, για το πώς ασκείται έμμεσα εξουσία από αυτήν/αυτόν, το γεγονός ότι ο Νίκοςαρνείται να πάρει ρούχα και παιχνίδια του Μανώλη από το σπίτι που διαμένει και συχνά ημητέρα του (γιαγιά του Μανώλη) συγκρίνει ρούχα ή παιχνίδια που χρησιμοποιεί καθημερινά ο Μανώλης, με αυτά που χρησιμοποιεί όταν βρίσκεται σε διανυκτέρευση στοσπίτι τους.Επιπρόσθετα, τόσο οι συζητήσεις με τον Νίκο, όσο και η συμπεριφορά του Λευτέρη (στοβαθμό που μπορούσα να την παρατηρήσω), μου έδωσαν την αίσθηση ότι οι άνδρεςσύζυγοι αντιμετωπίζουν τα παιδιά σαν μία υποχρέωση που τους επιβαρύνει όταν αυτάβρίσκονται ακόμα στο στάδιο της παιδικής ηλικίας και για αυτό το λόγο παραχωρούν κατάκάποιο τρόπο αυτή την υποχρέωση στις πρώην συζύγους τους.Άλλο κοινό σημείο που παρουσιάζουν τα δύο διαζευγμένα ζευγάρια, είναι η άμεσηή/και έμμεση εμπλοκή των γονέων τους, τόσο στην καθημερινότητα των παιδιών τους, όσοκαι των εγγονιών τους. Σύμφωνα με τον παιδίατρο – ψυχολόγο Ντόναλντ Βίννικοτ (1976),η ανεξαρτησία ενός ατόμου δεν είναι ποτέ απόλυτη. Ένα υγιές άτομο σχετίζεται με τοπεριβάλλον του κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να ειπωθεί ότι άτομο και περιβάλλοναλληλεξαρτώνται. Ο Βίννικοτ εξέφρασε την άποψη ότι δεν μπορεί να γίνει μια ξεκάθαρηαναφορά στο παιδί και μόνο.

10

Η περιγραφή και η αναφορά δηλαδή σε ένα παιδί, είναιαυτομάτως μία αναφορά και στο περιβάλλον με το οποίο το παιδί σχετίζεται, πράγμα πουεπαληθεύεται παρατηρώντας την σχέση των διαζευγμένων γονέων με τα παιδιά τους, τωνίδιων με τους δικούς τους γονείς, όσο και των γονέων τους με τα δικά τους παιδιά, τοτρίπτυχο δηλαδή «γονείς – παιδιά – εγγόνια». Αν το παιδί σαν γενικότερη έννοιααντιπροσωπεύει τις δυνατότητες και τις προσδοκίες της ανθρωπότητας, θα μπορούσαμενα πούμε ότι το παιδί στα πλαίσια των διαζευγμένων ζευγαριών, αντιπροσωπεύει τιςδυνατότητες και τις προσδοκίες της μετασχηματισμένης πλέον οικογένειας.Κοινό σημείο επίσης και στα δύο διαζευγμένα ζευγάρια αποτελεί το γεγονός ότιπροχώρησαν σε διαζύγιο ενώ τα παιδιά ήταν ακόμα σε μικρή ηλικία. Ο Μανώλης ήταν ενόςέτους και αντίστοιχα ο Αντώνης σχεδόν δύο ετών, ενώ ο αδελφός του Χάρης ήταν μόλιςμηνών. Αυτό εν μέρει συνέβαλε στο να μην βιώσουν τα διαζευγμένα αυτά ζευγάρια τηνεπώδυνη διαδικασία επεξήγησης του διαζυγίου και των επερχόμενων αλλαγών στα παιδιά.Και για τις δύο αυτές ανασυγκροτημένες οικογένειες, το πέρασμα από τον έγγαμο βίο στοδιαζύγιο, χωρίς να ερωτηθούν ουσιαστικά τα παιδιά για αυτό, με το πέρασμα του χρόνουευελπιστούν ότι γίνεται όλο και περισσότερο κάτι μακρινό (και αρκετά ανακουφιστικό), μέσαστις όλες δυσκολίες που κλήθηκαν και καλούνται να ανταπεξέλθουν. Είναι παρ´όλα αυτά

10

Ο Ντόναλντ Βίννικοτ σε βιβλίο του αναφέρει «Κάποτε ριψοκινδύνεψα την εξήςπαρατήρηση: “Δεν υπάρχει αυτό που λέμε μωρό” - εννοώντας πως αν βαλθείτε ναπεριγράψετε ένα μωρό, θα καταλήξετε στην περιγραφή του μωρού και κάποιου άλλου.Το μωρό δεν μπορεί να υπάρξει μόνο του, γιατί ουσιαστικά αποτελεί τμήμα μίαςσχέσης» (

Το παιδί, η οικογένεια και ο εξωτερικός του κόσμος,

1976

,

ΕκδόσειςΚαστανιώτη).

11ένα «πέρασμα» που έχει συγκαλυφθεί στα πλαίσια της ανασυγκρότησης της οικογένειαςκαι ο φόβος του να επανέλθει πάντα ελλοχεύει. ΟΜανώλης πρόσφατα άρχισε να ζητάει απαντήσεις από τον παππού και τη γιαγιά του,σχετικά με τον λόγο που οι γονείς του δεν είναι μαζί και μέχρι στιγμής δεν έχει λάβει καμίααπάντηση. Ο Αντώνης και ο Χάρης από την άλλη πλευρά, γνωρίζουν τον Λευτέρη σαν ένα«περιστασιακό» πατέρα που συνδέεται με την βόλτα και την διασκέδαση, καθώς και τονσύντροφο της Ελίνας τα δύο τελευταία χρόνια σαν «σταθερή» πατρική φιγούρα πουσυνδέεται με την στοργή και την αγάπη, έχοντας έτσι μια σχετική σύγχυση σχετικά με τοποιός είναι ο πατέρας τους. Ο Νίκος αργά ή γρήγορα θα κληθεί να δώσει ξεκάθαρεςαπαντήσεις γύρω από το διαζύγιό του με την Τάνια και η Ελίνα, από την πλευρά της,προσπαθεί να δώσει εξηγήσεις γύρω από το ποιός είναι ο βιολογικός πατέρας τωνπαιδιών, κάτι που μακροπρόθεσμα θα εγείρει ερωτήσεις γύρω από το διαζύγιο της με τονΛευτέρη. Γιατί όμως η αναφορά των διαζευγμένων γονέων στο διαζύγιό τους προκαλεί αμηχανία και κάποιου είδους φόβο, εφόσον τα παιδιά δεν βίωσαν το πέρασμα στοδιαζύγιο, με την έννοια ότι μία τέτοια αναφορά θα έφερνε ξανά στην επιφάνεια δυσάρεστεςή και τραυματικές αναμνήσεις; Γιατί αυτοί οι γονείς νιώθουν ότι βρίσκονται υπό την διαρκήεπιτήρηση των παιδιών τους σε θέματα που αφορούν την οικογενειακή και πιοσυγκεκριμένα την πρώην συζυγική τους ζωή;Η «απαστράπτουσα» οικογένεια της διαφήμισηςΗ οικογένεια στις δυτικές κοινωνίες ενέχει δύο διαφορετικές και ταυτόχρονααλληλοεξαρτώμενες όψεις. Εμπεριέχει ταυτόχρονα δύο χώρους, τον ιδιωτικό και τονδημόσιο. Η έννοια του ιδιωτικού στην οικογένεια αφορά την συνοχή, την οικειότητα μεταξύτων μελών, την συναισθηματική ένταση (τόσο θετική όσο και αρνητική). Ταυτόχρονα ηοικογένεια βρίσκεται σε διαρκή συνδιαλλαγή με τον περιβάλλοντα κοινωνικό ιστό πουδιαπλέκει το εθιμικό, το ηθικό, το ιδεολογικό, το οικονομικό, το νομικό και το πολιτικό πουτης ασκούν εξουσία, αναδιαμορφώνοντάς την στα πλαίσιά τους και αντιστρόφως. Η μορφήτης οικογένειας είναι αρκετά ρευστή και εννοιολογείται ανά περίσταση. Παρ´όλα αυτά, ηοικογένεια στο μυαλό μας, αποτελεί μία αναγνωρίσιμη, προκατασκευασμένη εικόνα. Σταπλαίσια του καταναλωτισμού, που αποτελεί κομμάτι της καθημερινότητάς μας,κατακλυζόμαστε από εικόνες «τέλειων» οικογενειών: όμορφα και γαλήνια μωρά στηναγκαλιά πανευτυχών και εξίσου όμορφων μανάδων, χαμογελαστοί και πετυχημένοι γονείςπαίρνουν πρωινό με τα αξιολάτρευτα υπάκουα παιδιά τους, γονείς αγκαλιασμένοι στοευρύχωρο και ηλιόλουστο σπίτι τους καμαρώνουν τα παιδιά τους που παίζουν ήσυχα στηνάκρη του δωματίου. Αμέτρητες εικόνες, πανομοιότυπες με τα παραπάνω παραδείγματα,αναπαράγονται στον τύπο και την τηλεόραση, υπαγορεύοντας την ίδια «συνταγή» μέσααπό προσεκτικά επιλεγμένα μοντέλα (τόσο ατόμων, όσο και οικογενειών). Η «συνταγή»της πετυχημένης οικογένειας αποτελείται από φυσιογνωμικά όμορφα, εύρωστα και νεαράσε ηλικία μέλη, περιλαμβάνει πάντα παιδιά (συνήθως δύο και διαφορετικού φύλου),οικονομικά και επαγγελματικά επιτυχημένους γονείς (αν δεν εργάζονται και οι δύο γονείς, οπατέρας είναι επαγγελματικά επιτυχημένος και η μητέρα είναι άψογη στα συζυγικά,μητρικά και οικιακά της καθήκοντα), συνοχή μεταξύ των γονέων, αδιαμφισβήτητη υπακοήτων παιδιών προς τους γονείς,απουσία διενέξεων και προστριβών, αδιατάρακτη ευτυχία και γαλήνη μεταξύ των μελών.

12Ακόμα και σχηματικά είναι σχετικά μορφοποιημένα τα μέλη αυτής της οικογένειας. Η σειράτων μελών με βάση το ύψος και την ηλικία τους συνηθίζεται να είναι πατέρας – μητέρα –γιος – κόρη. Αυτό το προκατασκευασμένο μοντέλο μιας «απαστράπτουσας» οικογένειας,προϊόν της καταναλωτικής αγοράς στα πλαίσια της καπιταλιστικής αγοράς, έχει περαστεί τόσο βαθιά μέσα μας, που καταλήγουμε να το ταυτίζουμε με την ρευστή μορφή τηςοικογένειας, παρά το γεγονός ότι τόσο η κοινωνική και ιστορική έρευνα, όσο και η απλήκαθημερινή παρατήρηση, αποδεικνύουν ότι μία «ιδανική» -όπως θέλει να παρουσιάζεται-οικογένεια σαν αυτή, δύσκολα συναντάται στην καθημερινή μας ζωή. Στην πραγματικότητααυτό το μοντέλο οικογένειας είναι, όπως έχει δηλώσει σε συνέντευξή της η υπεύθυνηεπιλογής σεναρίων (editorial director) ποικίλων εμπορικών περιοδικών Isobel McKenziePrice, μία ανεπαίσθητη ανάμειξη και εναλλαγή εικόνων, οι οποίες στοχεύουν ναενσωματώσουν ένα «επαρκή» ρεαλισμό σε μία φαντασίωση της τελειότητας (Holland,2004). Η απλουστευμένη και καθ᾽όλα εξωραϊσμένη εικονική παρουσίαση της οικογένειας,επισύρει μια σειρά ιδεών και εννοιολογήσεων, που προσανατολίζει το τί θα σκεφτούμεαντανακλαστικά για την οικογένεια, πριν ουσιαστικά προλάβουμε να την σκεφτούμεσυνειδητά. Η εικονοποίηση μίας τέτοιας οικογένειας κατασκευάζει τον δημόσιο λόγο γύρωαπό το τί είναι οικογένεια και ποιά είναι η σύσταση αυτής, αποτρέποντάς μας ναανατρέξουμε σε εναλλακτικές μορφές οικογενειών ή καταστάσεις που κατέχουν αρνητικόπρόσημο στην νόησή μας – δικαίως ή αδίκως – όπως το γήρας, η ασθένεια (τόσο ψυχική,όσο και σωματική), η παραβατικότητα, η βία (ψυχολογική και σωματική), η ένδεια κλπ. Ηπροβολή αυτή ενός εξωραϊσμένου οικογενειακού μοντέλου, συγκεκριμένου προτύπου,καταλήγει να σκιαγραφεί την ιδανική οικογένεια και κατά κάποιο τρόπο να φτάνει να γίνεταιτο πρότυπο υπόδειγμα της. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η κατασκευή έχει ως πυρήνα της ταπαιδιά, σε σημείο που θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα παιδιά είναι αυτά που σχηματίζουνκαι συγκροτούν την εικόνα της ιδανικής οικογένειας, σαν μία δικλείδα ασφαλείας που«κλειδώνει» την οικογενειακή ευτυχία. Από αυτή την σύντομη αναφορά στην «απαστράπτουσα» οικογένεια τηςδιαφήμισης, αρχίζει να γίνεται κατανοητό γιατί είναι τόσο επίπονη και επίφοβη, σταδιαζευγμένα ζευγάρια, η σκέψη και μόνο ότι θα πρέπει να εξηγήσουν στα παιδιά τους τοπέρασμα από τον γάμο στο διαζύγιο. Κάτι τέτοιο αποτελεί μια έμμεση παραδοχή της«αποτυχίας» τους να δημιουργήσουν και να να συγκρατήσουν μία ιδανική οικογένεια, σταπλαίσια συγκρότησης της οικογένειας όπως περιγράφεται παραπάνω. Παραδοχήπρωταρχικά στον ίδιο τους τον εαυτό και μετέπειτα στα παιδιά που τους προσέφεραν τηνευκαιρία για την επίτευξη μίας τέτοιας επιτυχημένης οικογένειας, αλλά η διαχείριση τηςευκαιρίας αυτής και τα γεγονότα τους απέδειξαν «ανίκανους». Αυτή η αντίληψη των γονέωνθα μπορούσε εύγλωττα να περιγραφεί από την φράση του Όσκαρ Ουάιλντ «Τα παιδιάξεκινούν αγαπώντας τους γονείς τους. Μεγαλώνοντας τους κρίνουν. Και κάποιες φορέςτους συγχωρούν».

11

Η Ελίνα συχνά ανέφερε στις συζητήσεις μας ότι νιώθει πωςκαταστράφηκε η ζωή της μετά το διαζύγιο, αν και δεν παρέλειπε να διευκρινίσει «Το μόνοκαλό από όλη αυτή την ιστορία είναι ο Αντώνης και ο Χάρης». Ο Νίκος αντίστοιχα ανέφερεαρκετά συχνά «Πρέπει να φτιάξω τη ζωή μου με ένα άνθρωπο». Διέκρινα και στην Ελίνακαι στον Νίκο, την απογοήτευση της «αποτυχίας», που συνδέεται άμεσα με με την ατυχήκατάληξη του γάμου και των δύο. Αυτό που μου προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση, είναι ότικαι η Ελίνα και ο Νίκος έχουν σταθερούς συντρόφους. Τα δίπολα δηλαδή καταστροφή –

11

«Children begin by loving their parents; as they grow older they judge them;sometimes they forgive them», Oscar Wilde,

The Picture of Dorian Gray

, 1891.

13δημιουργία, «φτιάξιμο» και επιτυχία – αποτυχία, είναι άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένα μετην έννοια του γάμου. Η «καταστροφή» του διαζυγίου δηλαδή και για τους δύο, γίνεται«δημιουργία» μόνο μέσα από την επίτευξη ενός νέου γάμου.Το τρίπτυχο «γονείς – παιδιά – εγγόνια» και η αόρατη «τυραννία» των παιδιών Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η εξουσία που ασκούν τα παιδιά στο οικογενειακό τουςπεριβάλλον εκλαμβάνεται ως αδιόρατη, αντίληψη που στηρίζεται κυρίως στο γεγονός ότι ταπαιδιά δεν είναι ενήλικα. Ανατρέχοντας στην ερμηνευτική απόδοση του ουσιαστικού«ενήλικας» (αναφορικά με τον άνθρωπο), ο ορισμός που δίνεται είναι «αυτός που έχειφθάσει στην ηλικία κατά την οποία ο άνθρωπος θεωρείται σωματικά και ψυχικά ώριμος καιαυτεξούσιος», (Μπαμπινιώτης, 2002). Από αυτή την ερμηνεία και μόνο, προκύπτουν δύοθέματα. Ο προσδιορισμός της ψυχικής ωριμότητας του ατόμου και η μη υπαγωγή τουατόμου στην εξουσία του άλλου (αυτεξουσιότητα). Όσον αφορά την ψυχική ωριμότητα τουατόμου, διατηρώ την άποψη ότι η ταύτισή της με την ενηλικίωση του ατόμου (βάσει νόμουστην Ελλάδα, άνω των δεκαοκτώ ετών), είναι ασαφής και γενικευτική. Θα σταθώ όμωςπερισσότερο στην έννοια της αυτεξουσιότητας. Από την παραπάνω ερμηνευτική απόδοσητης λέξης «ενήλικας», αντιλαμβανόμαστε το αυτονόητο, στο δημόσιο λόγο, της εξουσίαςεντός του οικογενειακού πλαισίου των γονέων προς τα παιδιά, καθώς επίσης και τηνπεποίθηση ότι η εξουσία αυτή παύει να ισχύει με την ενηλικίωση του ατόμου. Από τηνπαρατήρηση στα πλαίσια των δύο διαζευγμένων ζευγαριών που μελετώ, η επιρροή πουασκούν οι γονείς των διαζευγμένων γονέων στις επιλογές των τελευταίων, κάθε άλλο παράανύπαρκτη είναι, παρά το γεγονός ότι είναι ενήλικες (τρίπτυχο «γονείς – παιδιά –εγγόνια»).Οι γονείς του Νίκου θα έλεγα ότι σχεδόν μονοπωλούν την λήψη των καταναλωτικώναποφάσεων που αφορούν το Μανώλη (ένδυση, διατροφή, παιχνίδι), είτε έμμεσα είτεάμεσα. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι η εκπληκτική ομοιότητα του Μανώλη με τον Νίκο στηναντίστοιχη παιδική ηλικία, οδηγεί του γονείς του να βλέπουν το Μανώλη σαν μία αναβίωσητης παιδικής ηλικίας του Νίκου. Ίσως ακόμα και μία προσπάθεια συμπλήρωσης ήδιόρθωσης της ανατροφής του Νίκου στο πρόσωπο του Μανώλη. Οι γονείς της Ελίναςαπό την άλλη πλευρά, συχνά παρεμβαίνουν στην ανατροφή των παιδιών της, είτε μευποδείξεις, είτε εφαρμόζοντας δικές τους πρακτικές, στηριζόμενοι κυρίως στην οικονομικήενίσχυση που προσφέρουν – θέτοντας τους δικούς τους όρους προς την Ελίνα για τηνπροσφορά αυτής της ενίσχυσης – κάτι που συχνά αφήνει λίγα περιθώρια στις επιλογέςτης. Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει η άδηλη πεποίθηση ότι η παρέμβαση τωνπαππούδων και των γιαγιάδων, έρχεται να διορθώσει την «αποτυχία» των παιδιών τουςστα πλαίσια του γάμου. Επιπρόσθετα, σε μεγάλο ποσοστό, η παρέμβαση αυτή προέρχεταιαπό την αναβίωση του γονεϊκού τους ρόλου κατά την παιδική ηλικία των παιδιών τους, σανένα είδος «προϋπηρεσίας» που κατέχουν στον ρόλο του γονέα (τόσο σε ανήλικα, όσο καισε ενήλικα παιδιά). Θα μπορούσαμε σχηματικά να πούμε ότι αν το κεφάλι για τηνανατροφή των παιδιών είναι οι γονείς, οι παππούδες και οι γιαγιάδες είναι ο λαιμός που τοκατευθύνει. Μέσα από αυτές τις παρατηρήσεις και την φουκωϊκή θεωρία περί εξουσίας,(Foucault, 1987), η έννοια της αυτεξουσιότητας ακούγεται τουλάχιστον ουτοπική.Άλλο ένα σημείο στο οποίο πρέπει να σταθούμε, είναι η εξουσία που ασκούν τα ίδιατα παιδιά στο οικογενειακό πλαίσιο. Όπως υποστηρίζει και ο M. Foucault (1987) η χάραξη

14ορίων δεν απαγορεύει ή περιορίζει μόνο, ταυτόχρονα προδιαθέτει και τους τρόπουςυπέρβασής τους. Τα όρια, δηλαδή, δημιουργούν συνθήκες, ώστε τα άτομα ή οι ομάδες πουπεριορίζονται από αυτά, να ξεπεράσουν αυτή την θέση. Αναπαράγουν ασύμμετρες σχέσειςεξουσίας που ενέχουν παράλληλα και την αντίσταση. Τα παιδιά επηρεάζονται από τονοικογενειακό περίγυρο, αλλά παράλληλα αναπτύσσουν και στρατηγικές διαχείρισης καιαντίστασης προς αυτόν. Ανέφερα νωρίτερα, πώς τα παιδιά ασκούν εξουσία στιςκαταναλωτικές επιλογές των διαζευγμένων γονέων, προστρέχοντας συνήθως στηνσύγκριση μητέρας – πατέρα, ώστε να επηρεάσουν τις επιλογές αυτές προς όφελός τους. Ηπροσφυγή αυτή στην αντιδιαμετρική σύγκριση μητέρας – πατέρα, καθώς και τηςσύγκρισης γονέων – παππούδων, επεκτείνεται και σε θέματα επιβολής πειθαρχίας. Καιστις δύο οικογένειες παρατήρησα φράσεις των παιδιών όπως «Θα το πω στη μαμά» ή«Θα το πω στον παππού», όταν οι γονείς (ή αντίστοιχα οι γονείς τους, δηλαδή οιπαππούδες των παιδιών) προσπαθούσαν να επιβάλουν πειθαρχία σε αυτά. Τα παιδιάκατά περίσταση, αντιπαραβάλουν στην προσπάθεια επιβολής της πειθαρχίας ενόςενήλικα, το παράδειγμα (αληθές ή μη αληθές) κάποιου άλλου ενήλικα, που προέρχεταικυρίως από το οικογενειακό τους περιβάλλον. Ένας ακόμα τρόπος άσκησης εξουσίας τωνπαιδιών που παρατήρησα, ήταν η άσκηση βίας από μέρους τους. Ο Χάρης και ο Αντώνης,σε πολλές περιπτώσεις, χτυπούσαν ο ένας τον άλλο για να διεκδικήσουν τις επιθυμίες ήτην κυριαρχία τους ως προς την Ελίνα. Αντίστοιχα ο Μανώλης συχνά χτυπούσε τονπατέρα ή τους παππούδες του, όταν προέκυπταν θέματα στα οποία διαφωνούσε. Ένας από τους συνηθέστερους τρόπους μέσω του οποίου τα παιδιά που μελέτησα,ασκούν εξουσία στο οικογενειακό τους πλαίσιο, είναι η άρνηση πρόσληψης τροφής. Όσοδε αντιλαμβάνονται την σημασία και την αναγκαιότητα που αποδίδουν οι γονείς τους σεσυγκεκριμένες τροφές, τόσο πιο σθεναρή και έντονη είναι η άρνησή τους προς αυτές. Ο Αντώνης αρνούνταν συχνά την τροφή που ζητούσε η Ελίνα να καταναλώσει, όταν είχεπροηγηθεί μεταξύ τους κάποια διαφωνία. Ο Μανώλης αντίστοιχα, όπως έχω αναφέρει καιστην παρούσα εισαγωγή, χρησιμοποιεί την άρνηση πρόσληψης τροφής σαν ένα μέσοδιεκδίκησης της προσοχής του οικογενειακού του περίγυρου. Επιπρόσθετα, ένα άλλο μέσοάσκησης εξουσίας των παιδιών που παρατήρησα – που συνήθως επιδέχεται καιμικρότερης αντίστασης από τους γονείς – ήταν το κλάμα. Τα παιδιά στις οικογένειες πουμελέτησα, καταφεύγουν σε πολλές περιπτώσεις στο κλάμα, ώστε να επηρεάσουνοποιουδήποτε είδους επιλογές των γονέων τους (και κατʼ επέκταση των εγγύτερωνσυγγενών από την πλευρά αυτών). Οι επιλογές αυτές μπορεί να αφορούν από τα ρούχαπου θα φορέσουν και την τροφή που θα καταναλώσουν, μέχρι τον τρόπο που οι γονείς θααξιοποιήσουν το ελεύθερο χρόνο μαζί τους, έως και την επιλογή του συντρόφου τους.Οι παραπάνω στρατηγικές άσκησης εξουσίας των παιδιών είναι γνωστές σε γενικέςγραμμές. Θα σταθώ λίγο περισσότερο σε δύο τρόπους άσκησης εξουσίας των παιδιώνπου θεωρώ ότι είναι σύνηθες να επισημαίνονται λιγότερο. Έχω αναφέρει ήδη παραπάνωτην μία, η οποία αφορά την εξουσία που ασκούν τα παιδιά στην επιλογή συντρόφου τωνδιαζευγμένων γονέων, αν και το αντίστροφο, η άσκηση δηλαδή εξουσίας των γονέων προςτα παιδιά τους στην επιλογή συντρόφου, είναι ένα θέμα που τίθεται συχνά υπό συζήτηση. Όπως έχει προαναφερθεί, και οι δύο διαζευγμένοι γονείς που μελέτησα έχουν σταθερούςσυντρόφους. Οι σύντροφοι και των δύο αντίστοιχα, γνωρίζουν τα παιδιά τους, καθώς καιδιατηρούν στενές σχέσεις με αυτά. Σε συζητήσεις που είχα, τόσο με τον Νίκο, όσο και μετην Ελίνα, σχετικά με το λόγο που έχουν επιλέξει να φέρουν σε επαφή τα παιδιά τους με

15τους συγκεκριμένους συντρόφους,

12

η απάντηση και των δύο κινούνταν στα ίδια πλαίσια.«Είναι κατάλληλη για το παιδί, είναι σοβαρός άνθρωπος. Δεν είναι κανένα παρτσακλό.»ήταν η απάντηση του Νίκου, καθώς η απάντηση της Ελίνας ήταν «Τους έχει σταθεί καλύτερα από πατέρας, αγαπάει τα παιδιά και τα βλέπει σαν δικά του».Και ο Νίκος και η Ελίνα, επέλεξαν να φέρουν τα παιδιά τους σε επαφή με ένα σύντροφο,στου οποίου το πρόσωπο βλέπουν ένα εν δυνάμει γονέα για αυτά. Τόσο οι προσδοκίεςτων ίδιων από τους συντρόφους τους (σε σχέση με τα παιδιά), όσο και η ίδια ηανταπόκριση των παιδιών προς αυτούς, πρέπει να ανταπεξέρχονται σε συγκεκριμένακριτήρια. Κριτήρια που διαμορφώνουν ένα μοντέλο σύμφωνα με το οποίο ορίζεται ηκαταλληλότητά τους ως γονείς και κατʼ επέκταση ως σύντροφοι. Καταλήγω δεσυμπερασματικά, ότι το αντίθετο δεν λειτουργεί ορθά στα πλαίσια της διαζευγμένηςοικογένειας. Δεν συνεπάγεται δηλαδή η καταλληλότητα του συντρόφου σύμφωνα με τιςπροσωπικές καθαρά επιλογές του Νίκου και της Ελίνας - χωρίς να ληφθεί υπʼ όψιν οπαράγοντας παιδιά - και την καταλληλότητά του ως γονέα των παιδιών τους. Προηγείταιεμμέσως η εξουσία των παιδιών, που θέτει την προϋπόθεση ο σύντροφός, να θεωρείταιπρωτίστως κατάλληλος ως μελλοντικός γονέας και δευτερευόντως ως μελλοντικός/ησύζυγος. Αποτέλεσμα αυτού είναι (κατά κάποιο τρόπο) τα παιδιά να επιλέγουν τουςσυντρόφους των γονέων τους. Αν λάβουμε υπʼ όψιν και ό,τι έχει αναφερθεί νωρίτερα,σχετικά με την σύνδεση της «επιτυχίας» - «δημιουργίας» των διαζευγμένων γονέων, μόνομέσα από την επίτευξη ενός νέου γάμου, η εξουσία αυτή που ασκούν τα παιδιά μοιάζει ναείναι ακόμα πιο επιτακτική. Να σημειώσω επίσης, ότι η ίδια η ύπαρξη των παιδιών ασκεί εξουσία για την επίτευξη ενός νέου γάμου. Με βάση την μελέτη αυτών των διαζευγμένωνζευγαριών, οδηγούμαι στο συμπέρασμα ότι αν μιλούσαμε για την διάλυση ενός γάμουχωρίς παιδιά, το αίσθημα της «αποτυχίας» θα περιορίζονταν στο αίσθημα της «ατυχίας». Ένας ακόμα τρόπος μέσω του οποίου ασκούν τα παιδιά εξουσία, είναι να αναθέτουνρόλους συγγενικών σχέσεων, σε άτομα τα οποία νιώθουν οικία προς αυτά, χωρίςαπαραίτητα να προϋπάρχει κάποιος συγγενικός δεσμός εξ αίματος ή εξ αγχιστείας.Ο Αντώνης και ο Χάρης έχουν χρήσει ως πατέρα τους τον σύντροφο της Ελίνας, γεγονόςπου ασκεί μία διττή εξουσία. Το ένα σκέλος αναφέρεται στον σύντροφο της Ελίνας, πουέμμεσα του ζητείται από τα παιδιά να ανταπεξέλθει στις ανάγκες και τις επιθυμίες τους,όπως αναμένουν να εκπληρωθούν από την πατρική φιγούρα. Το άλλο σκέλος αναφέρεταιστην Ελίνα, από την οποία έμμεσα ζητείται να υποστηρίξει την επιλογή αυτής της πατρικήςφιγούρας, (την άσκηση εξουσίας δηλαδή των παιδιών στην επιλογή του συντρόφου τωνδιαζευγμένων γονέων όπως αναφέρθηκε παραπάνω). Έχουν χρήσει επίσης και εμένα ως θεία, ζητώντας από την Ελίνα να προσθέσει το όνομαμου στο κουδούνι του σπιτιού της. Να σημειώσω ότι δεν υπάρχει καμία συγγενική σχέσημε εμένα και την Ελίνα ή τον Λευτέρη. Ο συγγενικός ρόλος όμως που μου αναθέτουν ο Αντώνης και ο Χάρης, ασκεί εξουσία τόσο σε εμένα και την σχέση μου με τους ίδιους καιτην οικογένειά τους, όσο και στην σχέση της Ελίνας με εμένα.Ο Μανώλης αντίστοιχα με έχει χρήσει ως μία δεύτερη μητέρα του, καθώς επίσης έχειχρήσει ένα στενό φίλου του Νίκου ως θείο του.Θεωρώ φυσικά πολύ πιθανό να μου έχουν διαφύγει πλήθος τρόπων με τους οποίουςασκούν τα παιδιά εξουσία, τόσο στους διαζευγμένους γονείς, όσο και στον περίγυρό τους.

12

Και ο Νίκος και η Ελίνα, είχαν συνάψει σχέσεις με άλλους συντρόφους κατά τοπαρελθόν, μετά το διαζύγιό τους, τους οποίους όμως είχαν επιλέξει να μην φέρουν σεεπαφή με τα παιδιά τους.

16Ο προβληματισμός μου παρʼ όλα αυτά έχει να κάνει περισσότερο με το λόγο για τον οποίοη εξουσία των παιδιών είναι «αόρατη», αν και υπαρκτή στην καθημερινότητα αυτών τωνανασυγκροτημένων οικογενειών. Και όχι μόνο στα πλαίσια αυτών τωνοικογενειών αλλά και κατʼ επέκταση στην διάχυτη αντίληψη των ενηλίκων. Τί είναι αυτόπου κάνει τους ενήλικες να θεωρούν σχεδόν δεδομένο ότι τα παιδιά δεν ασκούν εξουσία;Το «προκατασκευασμένο» παιδί – Συμπεράσματα Οι ενήλικες είναι σύνηθες να θεωρούν τα παιδιά παθητικά και αμέτοχα στο διάχυτο πλέγμαεξουσιών μέσα στα πλαίσια της οικογένειας. Τα παιδιά παλαιότερα είχαν μικρή (ή δεν είχανκαθόλου) πρόσβαση στο δημόσιο ως χώρο έκφρασης. Ο τρόπος με τον οποίο βιώνουν ταίδια τα παιδιά την παιδική ηλικία, παραγκωνίζεται από τις αντιλήψεις των ενηλίκων σχετικάμε το τί ορίζουν ως παιδί και πώς πρέπει αυτό το παιδί να είναι. Ανατρέχοντας στην ιστορίατων τελευταίων αιώνων, γίνεται αντιληπτό ότι οι νοηματοδοτήσεις της παιδικής ηλικίαςαποτελούν πολιτισμικές κατασκευές, που κατά το πέρασμα των χρόνων επιδέχονταιποικίλων διαφοροποιήσεων. Το πώς αναπαρίσταταικάθε φορά η παιδική ηλικία και τί θεωρείται παιδικότητα, αντανακλά τις διαφοροποιήσειςαυτές. Η ισχύουσα ανά περίσταση άποψη στο δημόσιο λόγο, για το τί είναι παιδί και ποιέςείναι οι προϋποθέσεις εκπλήρωσης αυτής της ταυτότητας, αποτελούνεπαναδιαπραγματεύσεις σχετικά με το ρόλο του παιδιού μέσα στην κοινωνία, καθώς καιτου τρόπου αντιμετώπισής του από τον ενήλικα. Σε σημερινούς όρους, οι καταναλωτικέςδυνατότητες που προσφέρονται στα παιδιά, καθώς και η πρόσβαση που έχουν πλέον σταμέσα μαζικής ενημέρωσης και στην χρήση της τεχνολογίας, έχουν προκαλέσειανακατατάξεις τόσο στις ισχύουσες ιεραρχίες (οι γονείς παύουν να είναι οι κύριοι κάτοχοιγνώσης, επομένως και εξουσίας), όσο και στην αντίληψη της φυσικής παθητικότητας καιτης εγγενούς τρωτότητας της παιδικής ηλικίας (Buckingham, 2004). Παρά το γεγονός αυτό,το παιδί εξακολουθεί κατά μεγάλο μέρος να περιγράφεται από ένα προκατασκευασμένομοντέλο των ενηλίκων ως αθώο, ευαίσθητο, αδύναμο, ανίδεο, αφελές, πειθαρχημένο,φυσιογνωμικά όμορφο, υγιές, κλπ. Τα πρόσημα αυτού του μοντέλου εκφράζουνσυμπεριφορές και αντιλήψεις που κατασκευάζουν κοινωνικά το ρόλο του παιδιού.Πρόσημα που προέρχονται τόσο από τις προσδοκίες που έχουν οι ενήλικες από τα παιδιά,όσο και από την αντίστασή τους στην εξουσία ή την αμφισβήτηση της εξουσίας τους, πουασκούν τα παιδιά προς αυτούς. Οι ενήλικες, όπως και με την «απαστράπτουσα»οικογένεια της διαφήμισης, ονειρεύονται τα ιδεώδη της παιδικής ηλικίας γιατί φοβούνται τηνπραγματικότητά της. Ο ρόλος του παιδιού, μέσα στο αναδιαρθρωμένο οικογενειακόπλαίσιο της διαζευγμένης οικογένειας, δεν είναι να γίνει κάτοικος αυτού του ονειρικούκόσμου που κατασκευάζουν οι ενήλικες για αυτό, αλλά να λάβει ρόλο σκεπτόμενου,δρώντος και εξουσιαστικού – όσο και εξουσιαζόμενου – υποκειμένου. Μέσα από τιςσωματικές και κοινωνικές αλλαγές που βιώνει, καθώς και τις μεταβαλλόμενες προσδοκίεςπου ζητούνται από αυτό, καλείται διαρκώς να αναπροσαρμόζεται, κάτι που κάθε άλλοπαρά παθητικό το καθιστά. Ταυτόχρονα καλούνται και οι γονείς να αναπροσαρμόσουντόσο τις απόψεις τους για την παιδική ηλικία, όσο και για το τί είναι ο ρόλος του ενήλικαπρος το παιδί. Η αμφισβήτηση των κυρίαρχων αντιλήψεων οδηγεί στην επανεξέταση τωνθεσμικών δεδομένων, βάσει των οποίων διαμορφώνονται οι σχέσεις εξουσίας μεταξύπαιδιών και διαζευγμένων γονέων, καθώς και της θέσης του παιδιού ευρύτερα στο

17κοινωνικό πλαίσιο. Ο ορισμός τελικά του παιδιού και της εξουσίας που αυτό ασκεί στοοικογενειακό του περιβάλλον, θέτει ζητήματα επαναδιαπραγμάτευσης όσον αφορά τηνεπιτήρηση, την προστασία, την αυτονόμηση, την συμμετοχή, τις ανάγκες και τα δικαιώματάτου.